İç-ilişkisel edim* (intra-action) kavramı, yeni materyalist feminist kuramcı Karen Barad’ın Meeting The Universe Halfway (2003) başlıklı kitabında ayrıntılarıyla ele aldığı faili realizm (agential realism) kuramının tamamlayıcı kavramıdır. “Maddeleşme(nin) aynı anda hem tözün hem de anlamın meselesi” (2003: 3) olduğunu öne süren bu kuram, madde ve anlamın bir ve aynı düzenek içinde ortaya çıktığını (emerge) iddia eder.
Faili realizm kuramı, Karen Barad’ın Niels Bohr üzerinden kuantum fiziğine yaptığı katkının genel olarak maddi etkinliğe ve faaliyete uyarlanmış halidir. Niels Bohr, kuantum fiziği alanında geliştirdiği meşhur çifte yarık deneyi bağlamında, deney düzeneği ile gözlemlenen nesnenin birbirine dolanık olduğunu ve düzeneği değiştirmenin ölçülen nesnenin [elektron] davranışını da değiştireceğini öne sürer. Barad’a göre bu durum niteliklerin teşekküllere ait olmadığını, ilişkisellik içerisinde ortaya çıktıklarını gösterir. İç-ilişkisel edim kavramı işte bunu ifade eder. Burada söz konusu olan nesne artık düzenekten ayrı bir elektron değil, elektronun bir parçası olduğu tertibin ta kendisidir. Düzenekte yapılan herhangi bir değişiklik tertibi değiştireceğinden içinde yer alan teşekküller de buna göre nitelikler kazanacaklardır. Madde ve anlamın dolanıklığı işte bu anlama gelmektedir.
İç-ilişkisel edim, etkileşim olarak tercüme edilen interaction kavramına eleştirel bir kavram olarak türetilmiştir. Etkileşim kavramında baştan ayrı olduğu teslim edilen teşekküller arasındaki ilişki öne çıkarken, iç-ilişkisel edim kavramında tam tersine bu teşekküllerin ortaya çıktığı ilişkiselliğin kendisi fail konumundadır. Bizzat ilişkiselliğe fail olarak yaklaşıldığında, söz konusu ilişkiselliğin içerisinde teşekküllerin nasıl farklılaştığı ve özne, nesne gibi konumlar üstlendiği öne çıkar. Barad, bunun nedenselliğe dair yeni bir tahayyül olduğunu öne sürecektir (Giffney & Hird 2008: 312). Nedensellik algımız geleneksel olarak determinizm ile özgür iradeye dayalı niyetsellik ikiliği arasında seyredegelmiştir. İç-ilişkisel edim kavramının aynı zamanda bu ikiliği aşma girişimi olduğunu vurgulamak önemlidir.
* ‘Zone’ kelimesi, yazar tarafından ‘alan’ yerine ‘kuşak’ olarak çevrilmiştir. Türk Dil Kurumu’na göre kuşak kelimesi, teknoloji bağlamında, “[b]ir ürünün, bir aygıtın teknolojideki ve bilimdeki gelişmeye göre üretilen yeni biçimleri” demektir (TDK kuşak 3). Bununla birlikte kuşak, geniş anlamıyla belirli ortak özelliklere sahip aktörleri anlatmak amacıyla da kullanılabileceği için (bkz. TDK kuşak 4,6,10), yazar tarafından ‘zone’ kelimesinin taşıdığı geçirgenlik anlamını daha iyi yansıttığı düşünülmüştür.
*İlişkiselliğe içkin edim olarak da karşıladığım olmuştu bu terimi. Bu şekilde anlamı daha iyi karşıladığı da doğru. Ancak iç-ilişkisel mevcut Karen Barad çevirilerinde zaten kullanıma girmiş bir kavram olduğundan ve ilk anlamı da verdiğinden bunu tercih ettim.
Yazar: Öznur Karakaş
Editör: Duygu Kaşdoğan
Anahtar Kelimeler: yeni materyalizm, posthümanizm, teknofeminizm, dolanıklık
Kaynakça
Giffney, N. ve Hird, M.J. (2008). Queering the Non/Human. Ashgate Yayınları.
Barad, K. (2003). Meeting the Universe Halfway. Durham & Londra: Duke Üniversitesi Yayınları.
Okumuş olduğunuz içeriği akademik çalışmalarınız için yararlı bulacağınızı umuyoruz. Bu içerikten araştırmalarınızda faydalanmanız durumunda APA formatında hazırlanmış aşağıdaki alıntılama örneğini kullanabilirsiniz. Lütfen alıntı yaparken erişim adresinin açık bir şekilde belirtildiğinden emin olunuz. Araştırmalarınızda başarılar dileriz.
Karakaş, Ö. (t.y.). Intra-action: İç-İlişkisel Edim. D. Kaşdoğan (Ed.) iris: Kitle Kaynaklı Türkçe STS Ansiklopedisi (Sonbahar 2021 Yayını) içinde. Erişim adresi (Erişim tarihi): https://irisansiklopedi.net/2021/11/29/intra-action-ic-iliskisel-edim/.
iris 