Çeviri sosyolojisi ya da actant-rizom ontolojisi olarak da adlandırılan fail-ağ teorisi (FAT) insan-olmayan varlıklara faillik atfeden ve faillerin ağsal yapısına vurgu yapan bir araştırma modu ve ilişkisel ontoloji önerisidir. Bilim çalışmaları alanında ‘Toplum’ ve ‘Toplumsal’ kavramları hakkında gerçekleşen tartışmalar FAT’ın şekillenmesinde büyük rol oynamıştır. Zira FAT, bilim ve teknoloji pratiklerini “toplumsal inşa” teorileriyle açıklayan çalışmalara karşı radikal bir eleştiri olarak ortaya çıkmıştır (Callon 1986, Law 1986, Latour 1988). Latour’a göre (2005) Emile Durkheim ve Max Weber’den etkilenen bu çalışmalarda toplumsal ve doğal arasında keskin bir ayrım belirir: toplumsal ilişkiler insanların politik ve ekonomik çıkarları ile şekillenirken, ‘doğa’ olgular yoluyla insanlar tarafından keşfedilen ve dönüştürülen bir gerçeklik olarak inşa edilir. Bu noktada FAT’ı ortaya çıkaran birbiriyle ilişkili iki temel eleştiriden bahsedilebilir. Birincisi, FAT’a göre ortada bir inşa olsa da bu inşa bildiğimiz anlamda ‘toplumsal’ olarak adlandırılamaz. FAT evreninde makineler, hayvanlar, bitkiler veya nano parçacıklar gerçekliğin inşasında en az insan toplumları kadar söz sahibidirler. Dolayısıyla fail-ağ analitiği ile hareket eden bir araştırmacı ‘doğal’ ya da ‘toplumsal’ denilen heterojen ilişkileri açıklarken ‘birey,’ ‘kültür,’ ‘iktidar’ ya da ‘toplum’ gibi kavramsal kategorilere bir öncelik vermeyerek insan ve insan-olmayan arasında bir asimetri yaratmamayı hedefler (Bkz. Genelleştirilmiş Simetri prensibi). Bu anlayışa göre insan-olmayanlar belirli sembolik değerlerin taşıyıcıları ya da keşfedilmeyi bekleyen edilgen varlıklar değildir. Tersine, insan-olmayanlar ilişkilerden müteşekkil olup diğer failleri beklenmedik eylemler için harekete geçirebildikleri ölçüde faildirler. FAT’ın yönelttiği ikinci eleştiriye göre ise toplumsal inşacı teoriler sadece bilimsel bir olayı mümkün kılan ekonomik/toplumsal altyapılara odaklandıkları için yeni zuhur eden ya da kaybolan fail-ağları tespit edemezler. Başka bir ifadeyle FAT, fail-ağların sadece toplumsal olarak inşa edilmediğini aynı zamanda ‘toplumsal’ dediğimiz ilişkileri yaratan veya dönüştüren nevi şahsına münhasır varoluşlar olduğunu vurgular. Dolayısıyla FAT ontolojisinde ‘toplumsal olan’ karmaşık fenomenleri açıklayan kavramsal bir araç değil, açıklanması gereken maddi-semiyotik ilişkiler ağlarıdır. Sonuç olarak isminin söylediğinin aksine FAT maddi fenomenlere uygulanabilen bir teori değildir. Mol’un (2010) da belirttiği gibi fail-ağ, bir teori isminden ziyade heterojen pratikleri ve ilişkileri araştırmak için başvurulabilen kavramsal ve metodolojik araçlarla dolu bir mahzen (repository) olarak görülebilir.

Yazar: Onur Arslan
Editör: Öznur Karakaş

Anahtar Kelimeler: Fail, ağ, toplum, doğa

Kaynakça

Callon, M. (1984). Some elements of a sociology of translation: domestication of the scallops and the fishermen of St Brieuc Bay. The sociological review, 32(1_suppl), 196-233.

Latour, B. (1983). Give Me a Laboratory and I will Raise the World. In Science Observed: Perspectives on the Social Study of Science. Beverly Hills: Sage Publications. 141-170.

Latour, B. (2005). Reassembling the social: An introduction to social life. Oxford University Press.

Law, J. (1992). Notes on the theory of the actor-network: Ordering, strategy, and heterogeneity. Systems Practice 5.4: 379-393.

Law, J. (2015). What’s wrong with a one-world world?. Distinktion: Scandinavian Journal of Social Theory, 16(1), 126-139.

Mol, A. (2010). Actor-Network-Theory: Sensitive Terms and Enduring Tensions. Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie, Sonderheft, 50(1), 253–269.

Roberts, C., Blok, A. ve Farías, I. (Ed.). (2020). Actor-network theory as a companion: An inquiry into intellectual practices. Routledge Companion To Actor-network Theory. Londra: Routledge, xx-xxv.

Okumuş olduğunuz içeriği akademik çalışmalarınız için yararlı bulacağınızı umuyoruz. Bu içerikten araştırmalarınızda faydalanmanız durumunda APA formatında hazırlanmış aşağıdaki alıntılama örneğini kullanabilirsiniz. Lütfen alıntı yaparken erişim adresinin açık bir şekilde belirtildiğinden emin olunuz. Araştırmalarınızda başarılar dileriz. 

Arslan, O. (t.y.). Actor-Network Theory (ANT): Fail-ağ teorisi (FAT). Ö. Karakaş (Ed.) iris: Kitle Kaynaklı Türkçe STS Ansiklopedisi (İlkbahar 2021 Yayını) içinde. Erişim adresi (Erişim tarihi): https://irisansiklopedi.net/2021/03/09/actor-network-theory-ant-fail-ag-teorisi-fat/.